انتشار : ۲۷ اردیبهشت , ۱۴۰۰
خیام نیشابوری نه فقط یک شاعر معروف بلکه ریاضیدان، ستاره شناس و فیلسوف ایرانی است که در دوره سلجوقیان زندگی می کرد. وی از چنام مقام والایی برخوردار بود که لقب "حجه الحق" را به او داده بودند. در ادامه با شیدرخ تراول همراه باشید تا از این دانشمند بزرگ بیشتر بدانید.
رزرو بلیط و هتل دلخواه خود را به ما بسپارید.
زندگی نامه خیام
غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری معروف به خیام، زاده شهر نیشابور است که در قرن پنجم هجری چشم به جهان گشود. درست زمانی که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ حکومت می کردند.
اطلاعات دقیقی از تاریخ تولد و مرگ خیام در دست نیست اما چهارمقاله نظام عروضی که در سال ٥٥٠ قمری نوشته شده، نخستین منبعی است که به معرفی مفصل خیام پرداخته است. ابوالحسن بیهقی نیز دومین شخصی است که در کتاب خود با نام "تتمه صوان الحکمه یا تاریخ الحکما" زندگی نامه خیام را نگاشته است.
خیام در زادگاه خویش نزد استادان برجسته ای همچون "امام موفق نیشابوری" به کسب علم و دانش پرداخت تا جایی که در سنین جوانی توانست در فلسفه و ریاضیات مهارت ویژه ای پیدا کند. وی در سال ٤۶١ هجری از نیشابور به سمت سمرقند عزیمت کرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی "ابوطاهر قاضی القضات" سمرقند، کتابی راجع به معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی نوشت. ارتباط خوب خیام با خواجه نظام الملک طوسی باعث شد که این کتاب را به او تقدیم کند. خیام در سنین میان سالی در نزد امام موفق نیشابوری فقه را فرا گرفت. همچنین به کسب حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی پرداخت. به گفته برخی خیام فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته است. شماری از تذکره نویسان خیام را شاگرد ابن سینا و برخی نیز او را شاگرد امام موفق نیشابوری دانسته اند. از آنجایی که خیام و ابن سینا در زمان های متفاوتی می زیسته اند نمی توان این فرضیه را قبول کرد. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می داند که این استادی را از لحاظ معنوی می توان پذیرفت.
از آنجایی که سلطان ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک خیام را به اصفهان دعوت کرده بودند، او راهی این شهر شد تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یکی از اقدامات مهم خیام اصلاح گاه شماری ایران است. او هجده سال در اصفهان به سر برد و طی این سال ها توانست مهم ترین اثر ریاضی خود را که نامش "رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس" بود را بنویسد و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح دهد.
خیام تقریبا در سال ٤٥٨ طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد. خیام همچنین گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی که با نام جلال الدین ملکشاه مشهور است را نیز تدوین کرد. البته بعد از مرگ ملکشاه، این گاه شماری تداوم نیافت و خیام از آن به بعد مورد بی مهری قرار گرفت. حتی کمک مالی به رصدخانه(زیج) نیز قطع شد به طوری که خیام را بر آن داشت تا به خراسان برگردد. او در سال ٤٧٩ به پایتخت جدید سلجوقیان یعنی مرو رفت که در آن زمان یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت. در آنجا بود که خیام توانست بیشتر کارهای علمی خود را عملی کند. احتمال می رود که رساله های میزان الحکم و قسطاس المستقیم و حتی رساله مشکلات الحساب در همانجا و در همان سال ها نوشته شده باشند.
القاب خیام
خیام آن چنان در علم فلسفه مهارت داشت که تاریخ نگاران و دانشمندان هم عصر او، از وی بعنوان حکیم دوران و ابن سینای زمان یاد کرده اند. همچنین اورا جانشین ابن سینا و استاد فلسفه طبیعی(مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک می دانند. خیام را با القاب دیگری هم می شناسند که از آنها می توان به "حکیم حجه الحق"، "امام"، "خواجه"، الفیلسوف حجه الحق"، "الشیخ الامام"، "حکیم جهان و فیلسوف گیتی"، "خواجه امام"، "الشیخ الاجل حجه الحق"، "ملک الحکماء"، "سلطان العلماء"، "امام خراسان"، "من اعیان المنجمین"، "الحکیم الفاضل الاوحد"، "تالی ابن سینا"، "حکیم عارف به جمیع انواع حکمت بویژه ریاضی"، "مسلط به تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات"، "حجه الحق و الیقین"، "نصیرالحکمه و الدین"، "فیلسوف العالمین"، "نصره الدین"، "الحیر الهمام"، "سیدالحکماء المشرق و المغرب"، "السید الاجل"، "فیلسوف العالم" و... اشاره کرد.
دستاوردهای خیام
ریاضیات
خیام نخستین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادله های درجه اول، دوم و سوم پرداخته و آنها را بصورت شگفت انگیزی طبقه بندی کرده است. کتاب وی در مورد علم جبر که حاصل این تحقیقات است، بخوبی فکر منظم و علمی او را تثبیت می کند و یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطایی در این علم می باشد.
جورج سارتن خیام را یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان قرون وسطی می داند. رد پای خیام را می توان بواسه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.
به گفته س. ا. کانسوا، در تاریخ ریاضی سده های ١١ و ١٢ میلادی و شاید هم بتوان گفت در تمام سده های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده ای داشته است.
ستاره شناسی
یکی از برجسته ترین کارهای خیام را می توان سر و سامان دادن گاه شماری ایران در زمان حکومت خواجه نظام الملک دانست. او بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ١۶ رقم اعشار محاسبه کرد.(٢٥ فروردین ٤٧١ ه.ق)
موسیقی
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی هم پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء، مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالا رونده، و یک چهارم پرده را شرح می دهد.
ادبیات
خیام در تمام زندگی خود بعنوان فیلسوف و ریاضیدان مشهور بود در حالی که حتی شاعران هم دوره اش مانند ابوالحسن بیهقی و نظامی عروضی از اشعار و رباعیات او بی اطلاع بودند. همان اشعاری که امروز باعث شهرت و افتخار خیام شده اند...
تعداد رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند که به کمک آنها می توان به زبان شاعری و روش فلسفی او پی برد.
ویژگی های شعر خیام
خیام بسیار ساده، طبیعی و بی آلایش شعر سروده است و هیچ گاه در شاعری پیرو کسی نبوده است. هدف خیام از سرودن رباعیات، شاعری نبوده بلکه بخاطر داشتن ذوق شاعری می خواسته بینش های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کند.
در دنیای ادب و هنر جهانی، مخصوصا در کشورهای انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی فراتر رفته. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او توسط ادوارد فیتز جرالد شاعر بزرگ انگلیسی است. او در قرن نوزدهم میلادی افکار بزرگ این فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر شد.
اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و تازی هستند. مضمون رباعیات خیام عمدتا شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر درباره مغتنم شمردن عمر آدمی است.
مرگ و آرامگاه عمر خیام
برخی از مورخان معتقدند که خیام در بین سال های ٥١٧ تا ٥٢٠ هجری قمری از جهان رفته است در حالی که برخی دیگر بر این باورند که وی در سال ٥١۶ ه.ق چشم از جهان فرو بسته.
سرانجام پس از تحقیقات و بررسی های فراوان تاریخ دقیق مرگ خیام را در سال ٥١٧ ه. ق اعلام کرده اند. آرامگاه خیام در شهر نیشابور قرار دارد. این آرامگاه در زمان وی در محله شادیاخ نیشابور و در صحن امامزاده محروق بنا شده است. بنای آرامگاه خیام تا سال ١٣٣٨ خرابه مانندی بیش نبود و در این سال با طرح هوشنگ سیحون، ساخت بنای فعلی خیام آغاز شد و در سال ١٣٤١ به پایان رسید. این بنا یکی از ساختمان های شاخص طراحی در ایران است که تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن را به نمایش گذاشته است. در طراحی این بنا، همه وجوه خیام در شاعری، ستاره شناسی و ریاضی دیده می شود.
جالب است بدانید که خیام قبل از مرگ، محل آرامگاه خود را پیش بینی کرده بود. نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این چنین بیان می کند:
"گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند". بعد از گذشت چهار سال از مرگ خیام، زمانی که نظامی عروضی برای زیارت مرقد وی به نیشابور رفت، با کمال تعجب دید که قبر او درست در همان جایی است که خود او گفته بود!
نام گذاری های بین المللی به نام خیام
• یکی از حفره های ماه به افتخار خیام "عمر خیام" نامیده شده است.
• در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است.
• سیارکی در سال ١٩٤٠ به نام وی نامگذاری شد.
• در فرانسه و مصر نوشیدنی هایی به نام خیام تولید می شوند.
• رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.
• انجمن عمر خیام نیز در شهر لندن توسط تعدای از دانشمندان و ادیبان و روزنامه داران در سال ١٨٩٢ بنا نهاده شد که در یک سال سه مراسم بزرگداشت برای وی برپا کردند.
آثار خیام
آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آن ها را ذکر کرده اند عبارت اند از:
١)رساله ای در جبر و مقاله
٢)رساله ای در شرح اصول اقلیدس
٣)زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
٤)رساله در وجود
٥)رساله ای در طبیعیات
۶)رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم
٧)رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.
٨)رساله تکلیف
٩)دیوان رباعیات
١٠)رساله فی براهین الجبر و المقابله
١١)رساله روضه القلوب
١٢)رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس
١٣)رساله میزان الحکمه
١٤)رساله ضیاءالعلی
١٥)رساله ای در صورت و تضاد
١۶)رساله مشکلات ایجاب
١٧)ترجمه خطبه ابن سینا
١٨)رساله ای در بیان زیگ ملک شاهی
١٩)رساله نظام الملک در بیان حکومت
٢٠)اشعار عربی خیام
٢١)رساله معراجیه
٢٢)عیون الحکمه
٢٣)رساله درعلم کلیات
٢٤)رساله لوازم الا کمنه
٢۶)رساله در تحقیق معنی وجود
٢٧)رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
تعدادی از رباعیات و اشعار زیبای خیام را با هم بخوانیم:
این قافله عمر عجب می گذرد/ دریاب دمی که با طرب می گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری/ پیش آر پیاله را که شب می گذرد
خیام اگر ز باده مستی خوش باش/ با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است/ انگار که نیستی چو هستی خوش باش
آن قصر که جمشید در او جام گرفت/ آهو بچه کرد و شیر ارام گرفت
بهرام که گور می گرفتی همه عمر/ دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
برخیز و بیا بتاب برای دل ما/ حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم/ زان پیش که کوزه ها کنند از گل ما
از آمدنم نبود گردون را سود/ وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود/ کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود
برای کسب اطلاعات تاریخی، فرهنگی، هنری و... از ایران و جهان به مجله گردشگری شیدرخ مراجعه فرمائید.
سوالات و نظرات خود را درباره این مطلب با ما به اشتراک بگذارید.
عضویت در خبرنامه شیدرخ
