انتشار : ۲۳ اردیبهشت , ۱۴۰۰
بادگیر یکی از ابتکارها و از سمبل های معماری ایرانی است که به منظور خنک کردن فضای داخلی خانه در مناطق گرم و خشک طراحی شده که هنوز هم آثار آنها را می توان بر فراز خانه های کویری همچون یزد مشاهده کرد! برای آشنایی بیشتر با این سازه کاربردی و در عین حال زیبا تا انتهای مطلب با شیدرخ تراول بمانید و اگر بعد از خواندن این مطلب مشتاق شدید به شهر بادگیرها یعنی یزد سفر کنید و ساز و کار این سیستم خنک کننده سنتی را از نزدیک ببینید با ما تماس بگیرید و از جزئیات یک تور به یاد ماندنی باخبر شوید.
بادگیر چیست؟
بادگیر در واقع یکی از عناصر معماری ایرانی است به شکل برج که بر فراز بسیاری از بناها همچون خانه ها، مساجد، مدرسه ها، کاروانسراها، آب انبارها، دهانه معادن و... بعنوان سیستم خنک کننده و همچنین تهویه کننده فضای درونی ساخته می شد. جالب است بدانید که ایرانیان بودند که بادگیر را اختراع کردند! زمانی که هنوز کولرهای امروزی متداول نبود، مردم مناطق گرم و خشک که از گرمای سوزان خورشید به زیر سایه ها پناه می بردند چاره ای اندیشیدند و این سازه معماری جالب را ابداع کردند.
تاریخچه و پیدایش بادگیرها
اگر به معماری مناطق مختلف کشورمان با دقت بنگریم می بینیم که تمامی بناها متناسب با اقلیم و شرایط جغرافیایی خاص آن منطقه ساخته شده اند. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما تاثیر مستقیمی بر معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. هر کدام از معماری ها دارای ویژگی هایی هستند که در نوع خود بی نظیرند و بادگیر هم یکی از آنهاست!
بادگیر از بارزترین روش های تهویه طبیعی و ایرانی است که در شهرهای کویری ایران به وفور یافت می شود. این که بادگیر برای اولین بار در کدام شهر ایران ساخته شده دقیق مشخص نیست اما در نوشته های سفرنویسان قرون وسطی، از بادگیرهایی در شهرهایی مانند یزد، گناباد، طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده شده است. اولین بادگیرها در شهرهای کرمان و یزد خودنمایی کردند.
رزرو بلیط و هتل دلخواه خود را از شیدرخ تراول بخواهید.
البته باید گفت که در کشوهای عربی نیز در گذشته با بادگیر آشنایی داشته اند و حتی امروزه نیز از آن استفاده می کنند. در زبان عربی قدیم به این وسیله " بادَهَنج" یا " بادَنج" نامیده می شده. واژه "بادگیر" در عراق "بادجیر" گفته می شود. نظایر این وسیله در بناهای باستانی خاور نزدیک از قبیل مصر دوران فراعنه و بابل، استفاده می شده است. احتمالا انقال و گسترش بادگیر در شام و مصر دوران اسلامی از طریق عراق انجام گرفته است. در اوایل دوره "فاطمیان"، بادهنج جزئی از مناظر شهرها به شمار می رفته است زیرا ابن یونس ستاره شناس درباره جهت صحیح وزدین بادهنج بحث کرده است. طبق نوشته های عبداللطیف بغدادی، هزینه ساختمان های بادگیرهای بزرگ و شکیل در زمان او چیزی حدود ٥٠٠ دینار بوده است. بادگیر دیوار قبله مسجد الصالح طلائع را کهن ترین نمونه بادگیر در قاهره دانسته اند. در هزار و یک شب به بادهنج اشاره شده و علاءالدین غُزولی ادیب نیز بخشی از جُنگ خود موسوم به مطالع البُدور را به «بادهنج » در شعر و نثر اختصاص داده است در مصر جدید این وسیله معمولاً «مَلْقَف » (گیرندة باد) نامیده می شود.
ساختار بادگیر
بادگیرها اشکال و انواع گوناگونی دارند و معمولا به شکل چهارضلعی یا چندضلعی منظم دیده می شوند که در دیواره های آن چند سوراخ تعبیه شده است. به طور کلی اجزای بادگیر از بالا به پایین شامل زیر می شود:
١- ستون(بدنه، کانال، تنوره، ساقه): به بخشی از بدنه بادگیر که حدفاصل بین دهانه بادگیر و بام ساختمان است، گفته می شود و معمولا به صورت مکعب، مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود.
٢- دهانه(قفسه، هواکش، چشمه): به قسمت بالای بادگیر گفته می شود که شامل ورودی های جریان هوا است.
٣- تیغه ها: داخل کانال یا ستون بادگیر توسط این عناصر که خشتی و آجری هستند به چند کانال کوچک تر تقسیم می شود.
٤- سقف
شیوه کار بادگیر
سیستم کاری بادگیرها به این صورت است: زمانی که باد می وزد هوا از طریق دهانه های بادگیر وارد ستون آن می شود. در وسط این ستون دیوار حایل نازکی وجود دارد که فشار هوا را کاهش می دهد تا باد کم تری از سایر دهانه های بادگیر خارج شود. سپس هوای وارد شده، از طریق مجرای بادگیر که به سقف اتاق یا تالار راه دارد به داخل ساختمان منتقل می شود. جالب است بدانید که اغلب برای این مجرا، دریچه هایی چوبی می ساختند تا در مواقعی که نیاز به بادگیر نبود مانند ایام سرد سال، آن ها را ببندند تا هم از ورود هوای سرد و همچنین حشرات و پرندگان کوچک به داخل ساختمان جلوگیری کنند.
انواع بادگیرهای ایرانی
به طور کلی بادگیرهای ایران به سه دسته تقسیم می شوند که هم اکنون به آن می پرداریم:
١- بادگیر اردکانی: این نوع بادگیر که معمولا در منطقه اردکان دیده می شود، نسبت به بادگیرهای دیگر هم ساده تر، کوتاه تر و هم مقرون به صرفه تر است بنابراین برای هر اتاق یک بادگیر از این نوع می توان ساخت. در شهرهایی همچون طبس، میبد و عقدا از بادگیر اردکانی استفاده می شود.
٢- بادگیر کرمانی: این نوع بادگیر بیشتر از خشت و گل ساخته می شود و مختص خانه های طبقه پایین و متوسط است. نحوه کار این نوع بادگیر نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر است چراکه فشار باد به یک جهت باعث تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می گردد. لازم به ذکر است که برای بیشتر آب انبارها بادگیر کرمانی می سازند تا هوای خوش و مطبوع از یک طرف وارد شود و به سطح آب بخورد و از طرف دیگر هوای گرم خارج شود.
٣- بادگیر یزدی: این نوع بادگیر نسبت به انواع دیگر، بزرگ تر است و ارتفاع بیشتری دارد. همچنین معماری بادگیر یزدی پیچیده تر بوده و از نظر ظاهری هم زیباتر هستند. این نوع بادگیر معمولا چهار طرفه ساخته می شود که به آن بادگیر چار طرفه یا چهارسو نیز گفته می شود.
بلندترین بادگیر جهان
بادگیر باغ دولت آباد در یزد با ارتفاع تقریبی ١٣ متر، بلندترین بادگیر جهان است. عملکر این بادگیر به گونه ایست که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبارها و یا سرداب هدایت می کند.
حرف آخر اینکه بی شک این سازه کاملا مهندسی شده است و معماران بومی با استفاده از تجربه و هوش و ذکاوت خود دست به ساخت آن زدند که اگر غیر از این بود سازندگان آن نمی توانستند جای قرار گرفتن بادگیر، بلندی ستون، تناسب آن با فضایی که باید خنک کند، جهت قرارگیری تیغه ها و تعداد دقیق آن ها را تعیین کنند. مسلما اگر این عوامل درست بررسی نمی شدند، به جای هوای خنک، هوای گرم و گرد و خاک وارد فضای داخلی میشد. جالب تر آن که معماران در گذشته جهت وزش باد و ارتفاع بادگیر را با استفاده از حساسیت لاله گوش خود تعیین می کردند که این خود نشان از دقت بالای سازندگان دارد.
برای کسب اطلاعات تاریخی، فرهنگی، هنری و... از ایران و جهان به بخش مجله گردشگری شیدرخ مراجعه فرمائید.
سوالات و نظرات خود را درباره این مطلب با ما به اشتراک بگذارید.
عضویت در خبرنامه شیدرخ
